Parafii i świątynie

Dekanat Iwie

Jak podają dokumenty historyczne, kościół pod tytułem świętych Piotra i Pawła Apostołów został założony około 1495 r. przez wojewodę trockiego i marszałka WKL Piotra Janowicza. Jednak z powodu nagłej śmierci nie zdążył on udokumentować budowlę, zrobił to w 1499 r. jego syn Jan. Przy kościele w drewnianym budynku już w tamtych czasach mieszkało czterech zakonników (franciszkanie), lecz prawdopodobnie nie mieli oni statusu klasztoru, zaś tylko misji. Świątynię zbudowano w centrum miasteczka na wzgórzu (informacja, że jest to starożytne wzgórze zamkowe, nie była potwierdzona).
    W tamtych czasach (chociaż istnieją dane, że kościół nie był dobudowany do końca) była to potężna (w porównaniu z kościołami w Iszkołdzi i Wsielubie) świątynia w stylu gotyckim orientowana ołtarzem na wschód. Świątynia na planie prostokąta z pięcioboczną absydą, ściany której były zrobione techniką gotyckiego murowania, umocniona była systemem przyporowym. Wnętrze oświecały gotyckie spiczaste okna. Zakrystia była dołączona do fasady północnej. W pierwszej połowie XVI w. przy kościele istniała altaria. †

Dekanat Iwje

W źródłach pisemnych miejscowość wspomina się na początku XV w. (chociaż przy wjeździe jest umieszczony pamiętny znak z datą 1287 r.) jako Gieraniony Murowane lub Gasztołdowe, w odróżnieniu od Gieranion Maniwidowych (teraz w. Sobotniki) i Gieranion Starych (teraz w. Zygmunciszki). Była własnością wielkiego księcia, później – Gasztołdów, Paców. Od 1520 r. – miasteczko powiatu oszmiańskiego, od XVІ w. – centrum starostwa, gdzie starostami byli Giedrojcowie, Sapiehy, Mniszki, Sołohubowie, Braniccy. Za czasów króla Augusta ІІІ, ok. połowy wieku XVІІІ, miejscowość otrzymała prawo magdeburskie, od 1792 r. miała własny herb – na zielonym tle serce przecięte mieczem. Do ХІХ w. parafia gieranionska wchodziła w skład dekanatu raduńskiego, później – wiszniewskiego, w 1921 r. weszła w skład nowo utworzonego dekanatu Bieniakonie, a od 1991 r. znajduje się w dekanacie iwiejskim.
    Kościół św. Mikołaja Biskupa został tu założony w 1411 r. na środki wielkiego księcia WKL Zygmunta Kiejstutowicza, któremu w tamtych czasach należały Gieraniony. On zbudował kościół w 1458 r. Pierwotnie świątynia była drewniana, znajdowała się w południowo-zachodniej części wsi obok zamku. Po zniszczeniu świątyni w pożarze kanclerz WKL i wojewoda wileński Olbracht Gasztołd w 1519 r. zbudował kościół murowany i ufundował przy nim altarię.
    W 1540 r. już Wojciech Gasztołd otrzymał w Rzymie dla kościoła gieranionskiego status infułackiego, infułatem gieranionskim został ks. Stefan hrabia Talbrzykowski, prałat wileński. W owych czasach parafia gieranionska była jedną z najbogatszych w diecezji, a w dekanacie – bogatszą od Iwia i Trabów. †

Dekanat Iwje

W 1608 r. starostwo dudzkie należało do własności wojewody Wileńskiego Karola Chodkiewicza i, jak świadczą dokumenty archiwalne, w tamtym roku złożył on na kościół w Dudach dużą ofiarę. Więc chociaż datą założenia kościoła w Dudach uznaje się rok 1608, otrzymuje się, że w ten czas świątynia już istniała.
    Kościół był odbudowany na nowo w 1712 r. ze środków miejscowego ziemianina Hieronima Zienkowicza i jego żony Barbary z Sulistrowskich. W 1772 r. świątynię rekonstruowano i w 1781 r. biskup Wileński Tomasz Zienkowicz konsekrował ją pod tytułem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
    Kościół zawsze znajdował się w centrum wsi. Po raz ostatni był rekonstruowany w 1908 r. Od tego czasu jest to drewniana świątynia na fundamencie kamiennym z pięcioboczną absydą, z obu stron której znajdują się zakrystie na planie kwadratu. Fasada główna jest flankowana dwiema potężnymi czworobocznymi wieżami, które do początku XX w. były dwukondygnacyjnymi i wieńczyły się czterospadowymi kopułami pod barokowymi profilowanymi główkami. Trzecia kondygnacja wież i namioty nad nimi zjawiły się podczas rekonstrukcji 1908 r., ażurowe krzyże zachowały się i zostały podniesione na wyższy poziom. Jednak zawsze wieże kościelne miały charakter dekoracyjny, dzwonnica – dwukondygnacyjna, czworoboczna, pod dachem czterospadowym – była zbudowana oddzielnie, w lewym kącie ogrodzenia kościelnego przy wejściu. Kościół jest pokryty jedynym dachem dwuspadowym (kiedyś był z gontu, dzisiaj – blaszany), nad absydą – czterospadowym, szczyt nad ołtarzem kiedyś był uwieńczony graniastą barokową główką sygnaturką. †

Dekanat Iwje

Kościół pod wezwaniem świętych Szymona i Judy Tadeusza Apostołów i świętej Anny został założony tu w 1576 r. z fundacji księcia Albrechta Stanisława Radziwiłła jako filia parafii sobotnickiej. Świątynia była konsekrowana dopiero w 1704 r. przez wileńskiego biskupa Brzostowskiego. Do 1757 r. kościół obsługiwali dominikanie. Po zniknięciu starożytnej świątyni nowy kościół drewniany został zbudowany ze środków wileńskiego biskupa sufragana Tomasza Zienkowicza w 1770–1775 latach. Wspomina się także kaplica, założona w 1765 r. w Łazdunach z fundacji starościny pińskiej Jelskiej. Przy kościele działała szkoła.
    Niektóre dane podają, że ostatni Kościół drewniany został tu zbudowany w 1852 r. ze środków pana Samuela Wilka, jednak on zmarł około 1850 r., a według dokumentów przechowywanych w parafii, kościół był zbudowany w 1853 r. ze środków właściciela Łazdunów pana Oskara Milewskiego. Była to stosunkowo nieduża świątynia na kamiennych fundamentach z dwiema zakrystiami przy prezbiterium, kryta gontem i zwieńczona wieżą sygnaturką nad wejściem oraz krzyżem nad częścią ołtarzową dachu. Świątynia miała trzy ołtarze: główny z obrazami Trójcy Przenajświętszej i św. Anny, prawy boczny – św. Antoniego, lewy boczny – św. Szymona i Judy Tadeusza Apostołów. Podłoga była ułożona z cegły, chóry nad wejściem opierały się na czterech słupach. Dzwonnica o konstrukcji szkieletowej na czterech słupach stała osobno, mieściło się w niej dwa dzwony. Teren kościelny był obniesiony kamiennym ogrodzeniem, wejście ze strony ulicy było poznaczone ciekawą trójprzęsłową ceglaną i otynkowaną bramą, wykonaną z elementami stylu barokowego. †

Dekanat Iwje

Miasteczko Lipniszki powiatu Oszmiańskiego WKL, własność książęca, jest znane od XVI w. Kościół parafialny został tu założony w 1510 r. z fundacji króla Zygmunta I Starego. Pierwotnie świątynia była konsekrowana możliwie pod tytułem św. Anny (kult św. Kazimierza był zatwierdzony w 1521 r.).
    Ostatnia drewniana świątynia została zbudowana w 1804 r. ze środków księcia Aleksandra Bezbrodko, ówczesnego właściciela miasteczka (on w 1812 r. sprzedał Lipniszki Pusłowskim, od których przeszły one we własność Wolskich), i poświęcona pod tytułem św. Kazimierza, lecz niemal przez wiek, w 1890 r., była ona zniszczona podczas pożaru. Przy parafii istniała szkoła.
    Drewniany kościół stał na wschodnim boku placu Rynkowego, później w tym miejscu została zbudowana przydrożna kaplica dwukondygnacyjna w stylu klasycznym: ceglana i otynkowana, kwadratowa w podstawie, pod dachem czterospadowym z ciekawym krzyżem w kształcie monstrancji. Druga jej kondygnacja – to łukowe podcienia z drewnianą polichromowaną rzeźbą Chrystusa niosącego krzyż. A pod budowę nowego, tym razem murowanego kościoła, został przeznaczony plac na zachód od Rynku, przy drodze do Trokiel. †

Dekanat Iwje

W źródłach pisanych miejscowość wspomina się od XV w. jako Gieraniony Monwidowe, w odróżnieniu od Gieranion Gasztołdowych czy Murowanych (teraz w. Gieraniony) i Gieranion Starych (teraz w. Zygmunciszki). Kościół parafialny (od XVI w. w składzie dekanatu raduńskiego) był tu ufundowany przez Wojciecha Monwida, wojewodę wileńskiego, jeszcze w 1423 r. Nowa drewniana świątynia została zbudowana na fundację króla Zygmunta I Starego 24 listopada 1545 r., jednak w czasach kalwinizmu drewniany kościół stał spustoszony, nie mając własnego proboszcza. W 1573 r. księć Albrycht Radziwiłł (+1592 r.), pierwszy ordynat na Klecku, kiedy nawrócił się z kalwinizmu na katolicyzm, odnowił kościół w Sobotnikach i nadzielił świątynię wielkim funduszem. Lecz ta świątynia też się nie zachowała. W 1755 r. ostatnia drewniana świątynia w Sobotnikach została zbudowana ze środków Jerzego Abramowicza, ówczesnego właściciela miasteczka, i jego żony Maryi. Kościół został poświęcony pod tytułem sw. Jerzego. Była to świątynia podłużonej formy z sosny na fundamencie z kamienia. †