Dekanat Iwie

Jak podają dokumenty historyczne, kościół pod tytułem świętych Piotra i Pawła Apostołów został założony około 1495 r. przez wojewodę trockiego i marszałka WKL Piotra Janowicza. Jednak z powodu nagłej śmierci nie zdążył on udokumentować budowlę, zrobił to w 1499 r. jego syn Jan. Przy kościele w drewnianym budynku już w tamtych czasach mieszkało czterech zakonników (franciszkanie), lecz prawdopodobnie nie mieli oni statusu klasztoru, zaś tylko misji. Świątynię zbudowano w centrum miasteczka na wzgórzu (informacja, że jest to starożytne wzgórze zamkowe, nie była potwierdzona).
    W tamtych czasach (chociaż istnieją dane, że kościół nie był dobudowany do końca) była to potężna (w porównaniu z kościołami w Iszkołdzi i Wsielubie) świątynia w stylu gotyckim orientowana ołtarzem na wschód. Świątynia na planie prostokąta z pięcioboczną absydą, ściany której były zrobione techniką gotyckiego murowania, umocniona była systemem przyporowym. Wnętrze oświecały gotyckie spiczaste okna. Zakrystia była dołączona do fasady północnej. W pierwszej połowie XVI w. przy kościele istniała altaria. †

W drugiej połowie XVI w. kościół został przerobiony na świątynię ariańską (później na zbór kalwiński), w tamtych czasach Iwie było uważane za ośrodek arianizmu. Lecz w 1606 r. dzięki staraniom Stanisława Kiszki, wojewody witebskiego, świątynię zwrócono Kościołowi katolickiemu. Tradycja kościelna w 1930-ch latach uważała za datę zbudowania świątyni rok 1563., jednak być może jest to jeszcze jedna data powrotu świątyni, ponieważ do Kiszków Iwie odeszło w 1558 r.
    W 1631 r. wojewoda mscisławski i witebski, podskarbi litewski Mikołaj Kiszka, kolejny właściciel miasteczka i syn Stanisława Kiszki, zwrócił się ku administratorowi diecezji Wileńskiej biskupowi Tyszkiewiczowi z prośbą o założenie przy kościele klasztoru bernardynów (najpierw myślał o dominikanach). Po uzyskaniu pozwolenia Kiszka założył 10 stycznia 1633 r. fundację i rozpoczął budowę piętrowego domu zakonnego. Kościół został konsekrowany w 1781 r. przez biskupa wileńskiego Tomasza Zienkowicza. Na słynnej mapie prowincji litewskiej zakonu bernardynów, wykonanej przez grawera Gierszkę Lejbowicza w połowie XVІІІ w., kościół Piotra i Pawła jest pokazany jako bazylika trzynawowa, co prawdopodobnie jest niedokładnością. Wraz z tym barokowe frontony na stronach szczytowych korpusu klasztornego najprawdopodobniej istniały w rzeczywistości.
    Kompleks klasztorny był dobudowywany i rekonstruowany zarówno w drugiej połowie XVІІ w. jak i w XVІІІ w. W rezultacie na początku ХІХ w. gotyckimi w kościele zostawały tylko absyda i kilka kontrforsów na fasadzie południowej. Poza tym kościół całkowicie odpowiadał stylowi barokowemu – otynkowane fasady zostały dekorowane warstwowymi pilastrami i przecięte łukowymi oknami. Nad fasadą główną wzniosły się dwie strome czworoboczne trzykondygnacyjne wieże-dzwonnice o kształcie teleskopowym pod figurowymi barokowymi kopułami, flankując krzywoliniowy fronton barokowy. Salę modlitewną świątyni przykryto dwuspadowym dachem blaszanym, a poniżone prezbiterium – czterospadowym pod stromą sygnaturką.
   
    Wnętrze świątyni, podzielone czterema potężnymi kolumnami na trzy nawy i kryte sklepieniami krzyżowymi na podwójnych podprężnych łukach, jak i wcześniej upiększają siedem ołtarzy. Ołtarz główny w kształcie triforium, gdzie potężne Ukrzyżowanie otaczają figury świętych Piotra i Pawła, dzieli prezbiterium na część ołtarzową i chór zakonny. Część centralna ołtarza nad gzymsem jest uwieńczona frontonem barokowym z płaskorzeźbą wypukłą Zstąpienia Ducha Świętego oraz chusty św. Weroniki w otoczeniu dwu aniołów ze złotymi skrzydłami. Lewy boczny ołtarz jest poświęcony Matce Bożej Anielskiej i św. Franciszkowi, prawy – Ofiarowaniu Matki Bożej. Od strony północnej do kościoła jest dołączona kaplica Matki Bożej Śnieżnej z ołtarzem Jej poświęconym (wcześniej obraz był otoczony licznymi wotami). Jeszcze trzy ołtarze są ustalone przy ścianach sali modlitewnej: z lewej strony – św. Antoniego, z prawej – św. Franciszka (możliwie autorstwa słynnego malarza Czechowicza) i św. Anny.
    Od strony północnej do kościoła był dołączony, tworząc klaustrum, piętrowy klasztor o skomplikowanej figuracji. Korpusy klasztorne były przykryte dachami czterospadowymi. Przy klasztorze funkcjonowały szpital i szkoła, istniała duża biblioteka na 500 tomów. Działał także szpital parafialny, ufundowany przez Leona Kiszkę.
    Po drodze do Sobotników bernardyni zbudowali w XVIII w. przydrożną kapliczkę słupek – trzykondygnacyjne otynkowane zbudowanie z cegły w stylu barokowym uwieńczone krzyżem. Niestety, kapliczka nie zachowała się do dnia dzisiejszego. Istniała wtedy także kaplica na terenie siedziby Ogińskich, ówczesnych właścicieli Iwia. Galeria łączyła kaplicę z murowanym skarbcem, w ołtarzu znajdowała się rzeźbiona pozłocona figura Matki Bożej.
    W 1857 r. klasztor bernardyński w Iwiu został zamknięty, a zakonników wysłano. Kościół został przeniesiony do rangi parafialnych, a w murach klasztornych otwarto szkołę parafialną i zrobiono plebanię.
    W ХІХ w. do parafii iwiejskiej należały kościół filialny w Dudach, kaplice na miejscowym cmentarzu i we wsi Jatowtowicze (ostatnia jest teraz dołączona do parafii Juraciszki). Kaplica na cmentarzu pod tytułem św. Barbary była zbudowana ze środków hrabiny Zamojskiej w pierwszej połowie ХІХ w. Jest to kaplica w stylu klasycznym z kamienia i cegły na planie prostokąta z półcyrklową częścią ołtarzową, przykryta dachem dwuspadowym z walmami nad ołtarzem. Fasada główna w kształcie czterokolumnowego portyka. Wnętrze jest kryte sklepieniowym sufitem z desek. Chóry, które nad wejściem były oparte na dwóch ceglanych słupach, zostały rozebrane podczas rekonstrukcji lat 1970.
    Za czasów polskich do parafii iwiejskiej była dołączona kaplica we wsi Urciszki, kościół w Dudach został centrum oddzielnej parafii. Przed II wojną światową ilość wiernych parafii przekroczała 10600 osób.
    Kościoł świętych Apostołów Piotra i Pawła przetrwał wszystkie burzliwe wydarzenia XX w., funkcjonował nieustannie. Funkcjonuje także dzisiaj, jest włączony na listę zabytków architektury o znaczeniu republikańskim. Od korpusu klasztornego pozostały jedynie linia zachodnia i część dołączona do prezbiterium kościoła. Kilka lat temu tu jeszcze były pokoje mieszkalne, ale dzisiaj budynek całkowicie zwrócono parafii.