Dekanat Iwje

W źródłach pisemnych miejscowość wspomina się na początku XV w. (chociaż przy wjeździe jest umieszczony pamiętny znak z datą 1287 r.) jako Gieraniony Murowane lub Gasztołdowe, w odróżnieniu od Gieranion Maniwidowych (teraz w. Sobotniki) i Gieranion Starych (teraz w. Zygmunciszki). Była własnością wielkiego księcia, później – Gasztołdów, Paców. Od 1520 r. – miasteczko powiatu oszmiańskiego, od XVІ w. – centrum starostwa, gdzie starostami byli Giedrojcowie, Sapiehy, Mniszki, Sołohubowie, Braniccy. Za czasów króla Augusta ІІІ, ok. połowy wieku XVІІІ, miejscowość otrzymała prawo magdeburskie, od 1792 r. miała własny herb – na zielonym tle serce przecięte mieczem. Do ХІХ w. parafia gieranionska wchodziła w skład dekanatu raduńskiego, później – wiszniewskiego, w 1921 r. weszła w skład nowo utworzonego dekanatu Bieniakonie, a od 1991 r. znajduje się w dekanacie iwiejskim.
    Kościół św. Mikołaja Biskupa został tu założony w 1411 r. na środki wielkiego księcia WKL Zygmunta Kiejstutowicza, któremu w tamtych czasach należały Gieraniony. On zbudował kościół w 1458 r. Pierwotnie świątynia była drewniana, znajdowała się w południowo-zachodniej części wsi obok zamku. Po zniszczeniu świątyni w pożarze kanclerz WKL i wojewoda wileński Olbracht Gasztołd w 1519 r. zbudował kościół murowany i ufundował przy nim altarię.
    W 1540 r. już Wojciech Gasztołd otrzymał w Rzymie dla kościoła gieranionskiego status infułackiego, infułatem gieranionskim został ks. Stefan hrabia Talbrzykowski, prałat wileński. W owych czasach parafia gieranionska była jedną z najbogatszych w diecezji, a w dekanacie – bogatszą od Iwia i Trabów. †

W 1771 r. po rekonstrukcji w stylu barokowym świątynię pod tytułem historycznym konsekrował wileński biskup sufragan Tomasz Zienkowicz.
    W 1730 r. w Gieranionach została założona siedziba zakonu pijarów od klasztoru wileńskiego, przy której w 1730–1938 latach działała szkoła. Ale w 1756 r. zlikwidowano ją dzięki staraniom jezuitów, którzy widzieli w pijarach swoich konkurentów w dziedzinie edukacji. Zakonnicy zostali przesiedleni do Lidy. W XVIII w. do parafii gieranionskiej należał kościół filialny w Dziewieniszkach (obecnie samodzielna parafia na Litwie).
    W 1779 r. (data ta możliwie nie jest dokładna) kościół został odnowiony po pożarze ze środków pana Jana Probocza. W 1859 r. do apsydy w kształcie skrzydeł transeptu zostały dobudowane zakrystia i kaplica, w 1883 r. do wejścia głównego dobudowano kruchtę, rekonstruowano fasady.
    Obecnie starożytna świątynia stanowi stosunkowo niewielką salę modlitewną na rzucie prostokąta z pięcioboczną wydłużoną apsydą z dwoma zakrystiami. Objętość sali midlitewnej i zakrystie są przykryte oddzielnymi dachami dwuspadowymi, apsyda zaś – czterospadowym. Fasada główna, flankowana kontrforsami, jest zwieńczona wysoką tarczą w stylu wczesnego baroku, także tarczami są zwieńczone szczyty zakrystii.
   
    Wnętrze kościoła jest przykryte sklepieniem łukowym, nad zakrystiami sufit jest płaski. Kościół jest ozdobiony trzema murowanymi ołtarzami dwukondygnacyjnymi w stylu barokowym oraz jednym drewnianym w stylu eklektycznym. Ołtarz główny jest dwukondygnacyjny, ozdobiony kolumnami orderu korynckiego oraz dekorowany rzeźbą polichromiczną, wypukłorzeźbą oraz malarstwem. W centrum ołtarza w wielkiej niszy barokowej w otoczeniu wypukłorzeźby Trójcy Przenajświętszej jest umieszczony mały obraz Pana Jezusa, w interkolumniach są ustalone figury Piotra i Pawła Apostołów, w drugiej kondygnacji mieści się tytułowy obraz św. Mikołaja. Lewy boczny ołtarz św. Józefa z obrazem św. Franciszka z Asyżu u góry oraz ołtarz prawy boczny z obrazem św. Kazimierza u góry ze względu na swoje cechy strukturalne i ozdobienie powtarzają ołtarz główny. W kaplicy znajduje się obraz Ukrzyżowania. Chóry, krzywoliniowe w planie, nad narteksem opierają się na trójprzęsłowej arce. Na chórach znajdują się organy w stylu rokoko upiększone rzeźbioną figurą Dawida z harfą w otoczeniu aniołów. Tematyczne i ornamentowe malowidła ścian i otworów łukowych są wykonane w 1934 r. artystą wileńskim Czarnieckim w stylu „drugiego rokoko”.
    Z lewej strony przed kościołem w drugiej połowie ХІХ w. została zbudowana dwukondygnacyjna kamienna dzwonnica czworoboczna pod dachem czterospadowym. W tym samym okresie teren kościelny został obniesiony murem kamiennym pokrytym dachówką, zaś teraz wylewką betonową. Brama wejściowa z kutymi kratami była wykuta w stylu neobarokowym.
    Jeszcze w 1625 r. przez Jaroszową Piesiecką, starościnę gieranionską, przy kościele św. Mikołaja został zbudowany szpital. Do parafii z ХVIIІ w. należała kaplica w Bierdowszczyźnie, działała szkoła. Przed II wojną światową ilość wiernych w parafii przewyższała 4600 osób. Kościół był czynny także podczas rządów sowieckich. W 1970-ch latach otrzymał on status zabytku architektury o znaczeniu republikańskim.
    We wschodniej części wsi zachowała się przydrożna kapliczka-słupek poświecona ku czci św. Józefa, którego drewniana polichromiczna rzeźba znajduje się w drugiej kondygnacji. Kaplicę zbudowano w XIX w. w stylu klasycystycznym. Jest to charakterystyczne ceglane zbudowanie dwukondygnacyjne, otynkowane i pobielone, przykryte czterospadowym blaszanym dachem pod krzyżem.
    Dziś w parafii oprócz kościoła działają kaplice w Wincukach i Surażu. Zachowała się także kaplica w niemal już nie istniejącej wsi Rockiszki.
    Poza Gieranionami, po drodze do w. Kuźmicze, z lewej strony na niedużym nasypie jest ustalony majestatyczny ażurowy krzyż na betonowym postumencie – w taki sposób w latach 1930. miejscowy pan Szymon Miejsztowicz zaznaczył miejsce, które kiedyś nazywano „Probostwem”, gdzie stał drewniany dwuwieżowy kościół pod tytułem Najświętszej Maryi Panny. Zbudowano świątynię w 1772 r., ale po upływie wieku, w 1880-ch latach, spłonęła ona w pożarze i już się nie odrodziła. Przy wjeździe do Kuźmicz (na zachodnim krańcu wsi) zbudowano niewielką drewnianą przydrożną kapliczkę z figurą Matki Bożej obok z wysokimi drewnianymi i metalowymi krzyżami.
    Ludzie starsi wspominają jeszcze jedno „miejsce kościelne” – na placu przy zakręcie do Rockiszek. Tutaj też jest ustalony metalowy krzyż. W taki sposób się otrzymuje, że w Gieranionach, gdy uwierzyć tym danym, istniały trzy kościoły.