Ustanowienie
    13 kwietnia 1991 roku Jan Paweł II erygował Diecezję Grodzieńską. Papież w Bulli "Qui Operam" zaznacza: "Na wieczną rzeczy pamiątkę, tym staraniem, aby w Związku Państw Radzieckich był odnowiony Kościół Katolicki, rozważywszy duchowy pożytek wspólnoty katolików obrządku łacińskiego, mieszkających w okręgu grodzieńskim w Republice Białoruś, jako części Państw Federacji, wydajemy Pismo Apostolskie… mocą i władzą Naszą Apostolską decydujemy i zakładamy Diecezję Grodzieńską Łacińską, określoną granicami świeckimi okręgu zwanego obłast. Obłast, a właściwie diecezja, będzie sufraganią Archidiecezji Mińsko-mohylowskiej ze stolicą biskupią w miejscowości Grodno".†

  Trudna droga do powstania biskupstwa w Grodnie
    Pierwsze projekty utworzenia biskupstwa w Grodnie powstały już w dwudziestych latach. Przemawiała za tym również powszechnie przyjmowana w diecezjach Rzeczypospolitej zasada, że liczba biskupów katolickich nie może być mniejsza od liczby hierarchów prawosławnych. Od 1900 r. w Grodnie mieściła się siedziba biskupa prawosławnego, zaś nie było siedziby biskupa katolickiego. Dlatego podjęto pierwsze projekty dotyczące zatwierdzenia w Grodnie własnego biskupa. Mocniejsze, jednak, okazały się argumenty przemawiające za tym, aby nie dzielić terytorium Diecezji Wileńskiej, i tak już uszczuplonego na rzecz nowo powstałych Diecezji Podlaskiej i Pińskiej. Projekt erygowania diecezji w Grodnie odłożono na czas późniejszy.
    Zamiary utworzenia diecezji w Grodnie odżyły w 30. latach XX stulecia. 5 września 1935 r. do arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego wpłynęła prośba od prezydenta miasta Grodna, członków Rady Powiatowej i Sejmiku Grodzieńskiego. Proszono, aby arcybiskup, jak najrychlej rozpoczął starania w Rzymie o powołanie do życia biskupstwa w Grodnie lub przynajmniej osadził w tym mieście biskupa pomocniczego. Niemałoważną rolę w powstaniu biskupstwa na mocy zawartego konkordatu z 1925 r. pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską miała odegrać sprawa finansowania nowej struktury kościelnej. Wówczas brak etatu na utrzymanie biskupa w Grodnie przez Rząd Rzeczypospolitej sprawił, że Stolica Apostolska nie zatwierdziła w tym mieście biskupa.
    Właściwym opiekunem sprawy powołania do życia nowej diecezji w Grodnie był arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Według zamierzeń arcybiskupa, z racji braku państwowej subwencji, w Grodnie mógłby rezydować biskup pomocniczy z Wilna. W ułożonym przez ks. abpa Jałbrzykowskiego projekcie utworzenia nowej diecezji, do Diecezji Grodzieńskiej weszłyby cztery powiaty z województwa białostockiego: grodzieński, wołkowyski, białostocki oraz z województwa nowogródzkiego - powiat słonimski.
   Wymienione powiaty stanowiły zachodnią część terytorium Archidiecezji Wileńskiej.
    W latach 1938 –1939 z budżetu państwa został wydzielony fundusz na utrzymanie nowej sufraganii kościelnej w Grodnie. Wybuch II wojny światowej i okupacja ziem Państwa Polskiego we wrześniu 1939 r. stanęły na przeszkodzie powołania do życia diecezji w Grodnie.

    Zarząd
    Wraz z Bullą o ustanowieniu Diecezji Grodzieńskiej przez Jana Pawła II została podpisana Bulla o wybraniu i ogłoszeniu "umiłowanego syna Aleksandra Kaszkiewicza, z kleru Archidiecezji Wileńskiej, proboszcza parafii Ducha Świętego w Wilnie, Biskupem Grodzieńskim Łacińskim". Katedrą Biskupa Diecezjalnego i "matką kościołów" diecezji, w którym naucza i wykonuje swoją posługę biskup, został kościół pw. św. Franciszka Ksawerego, znajdujący się w stolicy diecezji. Kościół katedralny, dawny kościół oo. Jezuitów (od 1773 r. należący do księży diecezjalnych), akurat przed erygowaniem Diecezji Grodzieńskiej, 17 marca 1991 r., został podniesiony do rangi Bazyliki Mniejszej.
    Warto pamiętać o tym, że do 1990 r. władzę kościelną na terytorium Diecezji Grodzieńskiej, najpierw w imieniu arcybiskupa wileńskiego, a następnie Administratorów Apostolskich w Białymstoku, tymczasowo pełnili wikariusze generalni. Byli to kapłani mianowani w poszczególnych rejonach dawnej Archidiecezji Wileńskiej. W obwodzie grodzieńskim władzę wikariusza generalnego sprawował ks. prałat Infułat Michał Aranowicz, proboszcz parafii Pobernardyńskiej. W 1990 r. wraz z nominacją biskupa Tadeusza Kondrusiewicza na Administratora Apostolskiego dla katolików Diecezji Mińskiej na Białorusi ta nadzwyczajna forma sprawowania władzy kościelnej miała wygasnąć i przybrać formy kanoniczne.
    Nominację na pierwszego wikariusza generalnego dnia 12 maja 1992 r. otrzymał ks. prałat Infułat Stanisław Kuczyński, pierwszy rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Grodnie. Po jego śmierci wikariuszem generalnym został ks. prał. Michał Woroniecki ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy, pierwszy ojciec duchowny kleryków Wyższego Seminarium Duchownego w Grodnie i oficjał Sądu Biskupiego. W 1998 r. urząd wikariusza generalnego diecezji objął ks. bp Antoni Dziemianko, mianowany Biskupem Pomocniczym Diecezji Grodzieńskiej. Po jego odejściu do Mińska w 2005 r., nominację na wikariusza generalnego otrzymał ks. prał. Michał Sopata, który przybył do pomocy duszpasterskiej z Diecezji Tarnowskiej. Od czerwca bieżącego roku urząd wikariusza generalnego sprawuje ks. prał. Antoni Chańko, kanclerz Kurii Biskupiej i proboszcz parafii Pobernardyńskiej w Grodnie. Oprócz wikariuszy generalnych, w celu wspierania biskupa w kierowaniu diecezją, w grudniu 2007 r. na okres 5. lat zostali powołani wikariuszy biskupi ds. duszpasterskich: ks. Jan Kuczyński, proboszcz parafii katedralnej w Grodnie i ks. Włodzimierz Hulaj, proboszcz parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzie. Zgodnie z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego na czas określony przez Księdza Biskupa w latach 1996, 2001 i 2008 zatwierdzano grono Kolegium Konsultorów. Kolegium kieruje się zatwierdzonymi statutami i posiada głos doradczy, wykonując polecenia biskupa diecezjalnego.
    Aktualnie dla podniesienia świetności ceremonii liturgicznych trwa proces zatwierdzenia przy kościele katedralnym kapituły katedralnej.

    Kuria Biskupia
    Ważnym urzędem wspierającym ks. biskupa Aleksandra pozostaje instytucja Kurii Diecezjalnej, która jest kancelarią biskupią.
    Kuria Biskupia na początku powstania diecezji funkcjonowała przy kościele Pobernardyńskim, a od 1992 r. przeniosła się na 2 i 3 piętra plebanii parafii katedralnej, od lutego 2001 r. urzędowanie Kurii odbywa się w budynkach odzyskanych i odremontowanych po dawnym konwikcie Kolegium Jezuickiego. Pierwszym kanclerzem Kurii był o. Stanisław Sadowski, franciszkanin, w 1993 r. nominację na kanclerza Kurii otrzymał ks. prał. Antoni Chańko, ówczesny proboszcz parafii w Żołudku. Ks. Antoni urząd kanclerza sprawuje do chwili obecnej. Od 2002 r. w Kurii Biskupiej został ustanowiony urząd archiwariusza, a od 2004 r. - także notariusza. W 2011 r. ks. bp Aleksander zatwierdził urząd wicekanclerza. Oprócz tego funkcjonowanie kancelarii biskupiej wspierane jest pracą sekretarek. Jako sekretarki pracowały siostry zakonne ze zgromadzenia Najświętszej Rodziny z Nazaretu oraz osoby świeckie.

    Duchowieństwo
    Szeregi kapłanów w ciągu 20 lat zasilili kapłani, przybyli do pomocy duszpasterskiej z Polski oraz kapłani absolwenci Wyższego Seminarium Duchownego w Grodnie. W chwili utworzenia diecezji na terytorium obwodu grodzieńskiego pracowało 57 kapłanów. Byli to kapłani, którzy przed 1939 r. ukończyli Wyższe Archidiecezjalne Seminarium Duchowne w Wilnie. Do młodszej generacji księży należeli kapłani absolwenci seminariów duchownych w Rydze i Kownie, a także w warunkach seminarium podziemnego. W latach 1989-1990, po negocjacjach władzy świeckiej z ks. bp. Tadeuszem Kondrusiewiczem, do Grodna przybyła 33-osobowa grupa kapłanów z Polski. Zezwolenia na wyjazd każdemu kapłanowi udzielił ks. kard. Józef Glemp, Prymas Polski. Niektórzy z tych kapłanów, którzy od samego początku istnienia diecezji przyczynili się do odnowy duchowej i materialnej Kościoła Grodzieńskiego, pracują do dnia dzisiejszego. Pod względem inkardynacji w diecezji pracują tak kapłani diecezjalni, jak i zakonni. Dynamizm wzrostu liczby duchowieństwa widać na przykładzie danych statystycznych:


  W 1991 r. w diecezji pracowały 73 siostry zakonne, w 2001 r. – 160, w 2011 r. - 143.
   
    W ciągu 20-lecia zmarli kapłani, którzy przetrwali lata wojującego ateizmu. Są nimi: ks. Piotr Bartoszewicz, kapelan Jego Świątobliwości (13.01.1991), ks. Michał Aranowicz (28.08.1991), protonotariusz Apostolski, ks. Stanisław Pietrasz z zakonu OO. Pijarów (30.06.1994), ks. prał. Bolesław Gawrychowski (14.08.1996), ks. prał. Antoni Bańkowski (23.09.1996), ks. prał. Józef Grasewicz (01.03.2000), ks. prał. Alojzy Tomkowicz (06.12.2001), ks. prał. Józef Kisiel (04.12.2002), o. Karol Szczepanek z zakonu OO. Kapucynów (10.02.2004), ks. prał. Kazimierz Szaniawski (25.03.2005). Naszą diecezję w latach 2008-2009 musieli opuścić księża z Polski, którzy od władz świeckich nie otrzymali pozwolenia na pracę duszpasterską.
    Ogólnie trzeba stwierdzić, że liczba duchowieństwa w diecezji z każdym rokiem się powiększa. Wzrasta liczba kapłanów miejscowych, tak diecezjalnych, jak i zakonnych. O ile większy problem stanowi wciąż niewystarczająca liczba nowych parafii w środowiskach miejskich, do których z mniejszych miejscowości diecezji przenosi się ludność. Formacja kapłańska przebiega w duchu posłuszeństwa Kościołowi, polegającym na stałej relacji biskupa z duchowieństwem. Posiada ona kształt miesięcznych dni skupienia oraz studium młodych kapłanów.

    Terytorium, struktura, liczba wiernych i budynki kościelne
    Powstała Diecezja Grodzieńska objęła powierzchnię około 25 tys. kilometrów kwadratowych i odpowiada granicom obwodu grodzieńskiego. W 1991 r. w jej skład weszło 119 parafii, należących do przedwojennej Archidiecezji Wileńskiej, 4 parafie - Nowogródek, Starojelnia, Worończa i Wsielub - odnoszące się do Diecezji Pińskiej oraz 7 parafii - Teolin, Sylwanowce, Hołynka, Adamowicze, Bala Kościelna, Łabno i Perstuń – do Diecezji Łomżyńskiej. W granicach nowej diecezji znalazło się ok. 900 tys. mieszkańców, z czego ok. 450 tys. deklarowało przynależność do Kościoła Katolickiego.
    Parafie diecezji według projektu ks. prof. doktora Tadeusza Krahela od 1993 r. zostały skupione w 15 dekanatach, a w 1997 r. w 16 dekanatach. Z dekanatów grodzieńskich został wyłączony dekanat Teolin–Sopoćkinie (7 parafii Diecezji Łomżyńskiej, a parafia Zaniewicze została dołączona do dekanatu Brzostowica Wielka). W 2007 r. Biskup Ordynariusz, pragnąc nawiązania komunikatywności duszpasterskiej oraz uwzględniając odległe terytoria niektórych parafii i dekanatów od stolicy diecezji (najdalszy punkt diecezji od Grodna dzieli 320 km) powołał 2 okręgi duszpasterskie diecezji: Grodzieński i Lidzki.
    W okresie 20-lecia, dzięki staraniom księdza biskupa zwrócono i erygowano 61 parafii: (1991–130; 2001–165; 2011–191). 13 ze 191 parafii znajduje się na stadium organizacji. Oznacza to, że do pełnego erygowania potrzebne jest określenie granic i rejestracja prawna u władz świeckich.
   Oprócz intensywnego odrodzenia życia parafialnego okres 20. lat był także okresem odbudowy świątyń zdewastowanych i wybudowania nowych. W 1991 r. na terytorium diecezji w granicach obwodu znajdowało się 85 czynnych kościołów. Dzięki staraniom księży, wiernych i pomocy ludzi dobrej woli do 2011r. ich liczba wzrosła do 146. Po całkowitej dewastacji odzyskano i wyremontowano 27 kościołów, poświęcono 34 nowe świątynie. Oprócz tego w diecezji otworzono 6 kościołów filialnych, 2 rektoralne, 84 kaplicy. Większość kaplic została przerobiona z budynków świeckich, obecnie mają one charakter świątyń parafialnych. Największy dynamizm w budownictwie sakralnym nastąpił w dekanatach grodzieńskich, lidzkim i szczuczyńskim. Świadczy o tym liczba wybudowanych świątyń i kaplic. Obecnie w diecezji trwa remont klasztoru Pobrygidzkiego; na miejscu dawnego klasztoru oo. Dominikanów w Nowogródku trwa budowa ośrodka rekolekcyjnego; w 2009 r. ojcowie franciszkanie przejęli budynek klasztoru w Holszanach. W dwóch parafiach diecezji trwa budowa nowych kościołów.
    Co dotyczy sytuacji demograficznej, Kościół musi zareagować na zjawisko migracji młodych rodzin do miast. Według oficjalnych statystyk nadsyłanych przez księży proboszczów, w ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się gwałtowne zmniejszenie się liczby wiernych, szczególnie w parafiach wiejskich. Na przykład, w 2001 r. w diecezji, według ankiet duszpasterskich, liczba wiernych wynosiła 381 147 osób, a w 2010 r. liczba ta zmniejszyła się do 354 175. Należy jednak pamiętać, że statystyki nadsyłane z parafii nie są pełne i nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu liczby wiernych. Liczba osób wyznania katolickiego może być większa niż podają księża, ponieważ jeszcze nie wszyscy wierni zostali ogarnięci opieką duszpasterską i włączeni do list parafianych. Na ponad milion mieszkańców obwodu grodzieńskiego katolicy mogą stanowić około 40-45%.
    ПSytuacja demograficzna wymaga jednoczesnej opieki nad wiernymi w wieku podeszłym oraz szerokiego ogarnięcia w miastach opieką duszpasterską wiernych, którzy, przenosząc się do środowisk miejskich, tracą tradycyjne więzi z Kościołem. Stąd też przez duchowieństwo i wiernych diecezji podejmowane są starania o powstanie nowych wspólnot parafialnych w środowiskach miejskich. Okres ostatnich 20 lat dla Diecezji Grodzieńskiej charakteryzował się wejściem do stanu stabilności działania struktur duszpasterskich. Do pozytywnych osiągnięć duszpasterskich należy odnieść realizację szeregu inicjatyw Kościoła, które zmierzały do rozbudzenia i rozwoju życia religijnego wśród dzieci, młodzieży oraz dorosłych. Realizacja programów duszpasterskich, stała katechizacja, spotkania, kursy formacyjne, rekolekcje, zjazdy religijne są dowodem żywotności wiary, która przechodzi transformację z elementów tradycyjnych do świadomego jej przeżywania.
    Naszym wspólnym pragnieniem jest, aby ogólna działalność duszpasterska zmierzała do powstania u wiernych większej troski o wspólne dobro Kościoła i odpowiedzialności za rozwój jego struktur. Możliwe to będzie przede wszystkim na drodze apostolskiego świadectwa wiary, dawanego przez duchowieństwo i wiernych. W perspektywie też zostało zaplanowane przygotowanie i przeprowadzenie I Synodu Diecezjalnego, którego nauczanie może wyznaczyć i koordynować główne kierunki rozwoju struktury oraz działalności duszpasterskiej w Diecezji Grodzieńskiej.