Cmentarz w Grodnie jest teraz wykorzystywany jako jeden z obiektów turystycznych (szczególnie popularny wśród gości z Polski). Istnieje nawet online-mapa, na której zostały zaznaczone pewne mogiły. Dlaczego tak jest? Na dzień dzisiejszy zespół zabytkowych grodzieńskich cmentarzy jest jednym z najstarszych przykładów całościowych miejskich komunalnych pochówków na terytorium Białorusi.

Ponad 200 lat
    Obiekt został założony mniej więcej w tym samym czasie, co Powązki (Polska), Ne- kropolia Łyczakowska (Ukraina) oraz cmentarz Rosa (Litwa). Zachowały się tam nagrobki w stylu klasycznym, eklektycznym, modernistycznym, konstruktywistycznym, zrobione przez mistrzów z Grodna, Warszawy, Kijowa, Wilna. Badacze zaznaczają, że nagrobki są unikalnymi przykładami sztuki użytkowej, odpowiedniki których na Białorusi nie istnieją.
    Cmentarz katolicki został założony w 1792 roku na udostępnionym z funduszu gruntów ekonomii królewskiej terytorium przy wschodniej granicy miasta. Jego stworzenie miało miejsce z powodu decyzji o wyniesieniu poza centrum miasta cmentarzy przy świątyniach parafialnych i klasztorach oraz stworzeniu cmentarza komunalnego. Już w ciągu pierwszych 8 miesięcy zostało tam pochowanych ok. 200 osób.
    W 1821 roku na tym miejscu została zbudowana kamienna kaplica. Jej fundatorem był Kazimierz Sudnicki, komisarz nieruchomego majątku grodzieńskiego klasztoru brygidek. Projekt kaplicy przygotował prowincjalny architekt Wilhelm Bohemiul. W 1907 roku do kaplicy dobudowano dzwonnicę. †

   Bogactwo kształtów
    Pod koniec XVIII – pierwszej połowie XIX wieku najbardziej rozpowszechnionym typem nagrobków były obeliski, kamienie lub płyty kamienne, a także kolumny, urny. Do lat 50.-60. XIX wieku należą nagrobki-rzeźby. Od drugiej połowy XIX wieku na cmentarzach zaczęto stawiać nieduże obeliski, pomniki w kształcie drzewa z obciętymi gałęziami. Podstawowym surowcem były granit, labrador, piaskowiec, marmur, beton i cegła.
    W latach 30. XIX wieku na cmentarzu pojawiły się pomniki żeliwne. Wśród form przeważają krzyże ozdobione ornamentem roślinnym, kolumny, obcięte piramidy, płyty i nagrobki w kształcie trumny lub stylizowanego drzewa. Najstarsze krucyfiksy wykute z żelaza datuje się na lata 20.-30. XIX wieku. Na zmianę wyrobom narodowego kowalstwa w drugiej połowie XIX wieku przyszła produkcja mechaniczna z jej eklektyzmem form artystycznych. Do początku XX wieku należą ogrodzenia w stylu modernistycznym.
   
    Obrazy-alegorie
    Nagrobki na cmentarzu są bogato ozdobione symbolami. Podamy kilka przykładów: anioł (symbol smutku po zmarłym), archanioł z trąbą i zegarem-klepsydrą (ogłasza nadejście Sądu Ostatecznego, gdy zmartwychwstaną umarli; klepsydra to symbol czasu, który się w tym momencie zatrzyma), kocanki (ponieważ kwiaty nie więdną, uważano, że łączą one świat żyjących ze światem zmarłych), motyl (jego grecka nazwa „psyche” pokazuje, że motyl, jak również ptak, jest „zwierzęciem duszy”, jej symbolem), kotwica (znak „cichej zatoki”, którą dał ludziom przez swe odkupienie Jezus), pochodnia (odwrócona do góry nogami, symbolizuje życie, które się kończy, gaśnie), wieniec dębowy (symbol Chrystusa jako mocy, która przejawia się w biedzie, wytrwaniu w wierze i czynieniu dobra).
    Na szczególną uwagę zasługuje częściowo zniszczona kompozycja „Latarnia umarłych”, która w dawnych czasach była szeroko rozpowszechnio- na we Francji i Niemczech. Górną część latarni zaopatrzono w miejsce na źródło ognia.
   
    Słynne nazwiska
    Najstarsza mogiła to grób Urszuli Węgierskiej (zmarła w 1799 roku). Są tu również pochowani przedstawiciele różnorodnych zawodów i grup społecznych będący mieszkańcami Grodna końca XVIII – pierwszej połowy XX wieku. Wielu z nich miało duży wpływ na polską i białoruską kulturę i historię.
    Na cmentarzu między innymi został pochowany ks. Franciszek Gryszkiewicz – katolicki kapłan grodzieńskiej grupy białoruskiej młodzieży; Bolesław Szyszkiewicz – znany rzeźbiarz, filozof w rzeźbiarstwie utrzymujący w Grodnie warsztat, gdzie wyrabiano nagrobki; Aleksander Talgejm – grodzieński lekarz, działacz społeczny, starosta stowarzyszenia amatorów malarstwa „Muza”; Edward Lisowski – działacz polityczny, pierwszy prezydent Grodna w czasach międzywojennych; Eliza Orzeszkowa – słynna polska pisarka; Wilhelmina ZyndramKościołkowska – pisarka.
    Obok kaplicy znajduje się teren, gdzie zostało pochowane duchowieństwo katolickie (na przykład franciszkanin o. Melchior Fordon, a także siostry brygidki i nazaretanki, w tym też malarka Pawła Hażycz). Tu również spoczywają szczątki znanych urzędników, lekarzy, farmaceutów, masonów, architektów, kowali, generałów.
   
    Na wzór
  zabytkowych cmentarzy za granicą
    Na starym grodzieńskim cmentarzu formalnie nie chowa się już od 1973 roku, jednak do dziś mogą tu zostać pogrzebani krewni leżących tam zmarłych. Stan wielu nagrobków jest niezadowalający (zniszczone elementy dekoracyjne, fragmenty kompozycji itd.). Jednak mimo tych okoliczności zostało zachowane współgrające piękno artystyczne.
    Wszystkie wyżej wymienione wartości, a także nieuniknione zniszczenie bez odpowiedniej opieki świadczą o tym, że cmentarz wymaga zaliczenia go do historyczno-kulturowego dziedzictwa. Myślę, że najlepszym rozwiązaniem byłoby stworzenie autonomicznego ośrodka kultury z własną dyrekcją (podobnie jak na zabytkowych nekropoliach Litwy, Polski, Ukrainy). Taka administracja powinna rozpocząć proces restauracji pomników oraz pracę na rzecz popularyzacji cmentarza jako obiektu turystycznego.