Parafii i świątynie

Dekanat Wołkowysk

Źródła podają pierwszą wzmiankę o osadzie z datą 1499 r., gdy nosiła nazwę Pietuchowicze bądź Pietuchowo, należącej do powiatu wołkowyskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, będącej własnością Wojciecha Kłoczki, ochmistrza dworu wielkiej księżnej Heleny, żony króla Aleksandra Jagiellończyka. Od roku 1516 jest znane jako własność wdowy po Wojciechu Janowiczu, marszałku szlachty – Maryny Hlebówny. W roku 1557 majątek znowu należał do Kłoczków, w XVII w. do Dolskich, Dorohostajskich i Sapiehów. W 1669 r. w miejscowości wspominany jest jako już działający kościół parafialny dekanatu wołkowyskiego, potem zaś wiadomości o nim brak. W 1690 r. miejscowość posiadała status miasteczka, należącego do wojewody brzeskiego Stefana Kurcza. W pierwszej połowie XVIII w. przeszło do Flemingów. W połowie wieku podskarbi litewski Jan Fleming przemianował Pietuchowo na cześć swej córki Izabeli (po ślubie Czartoryskiej).
    W drugiej poł. XVIII w. Izabelin stał się własnością rodu Grabowskich, w 1778 r. data ta była napisana na fasadzie kościoła, teraz jest niewidoczna z funduszy Jana Jerzego Grabowskiego został tu wzniesiony zbór kalwinistki. W Izabelinie mieściła się nawet rezydencja kalwińskiego superintendenta (biskupa), odbywały się tu synody kalwińskie całej Litwy. W 1897 r. w źródłach wspomina się cerkiew, zbór kalwiński, o kościele nie ma wiadomości.†

Dekanat Wołkowysk

Kościół pw. Bożego Ciała i św. Jerzego Męczennika – wspaniały zabytek architektury doby renesansu. Wzniesiony w północnej części wsi w latach 1617–1620: w 1617 r. z Krakowa przybyli tu mnisi, zaś w 1620 r. zbudowano świątynię, fundatorami którego byli kasztelan witebski Mikołaj Wolski oraz jego żona Barbara. Kościół był świątynią klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich, założonego 20 czerwca 1617 r. Syn Wolskich – Kazimierz, dworzanin pokojowy królewski, kontynuował budownictwo klasztoru (dokończył budowę części mieszkaniowej) oraz zwiększył fundusz, ofiarując zakonnikom wieś Kwatary. Kościół został konsekrowany dn. 8 lipca 1657 r. przez wileńskiego biskupa Jana Dowgiałło Zawiszę. Przy klasztorze działały szpital, biblioteka, wspólnota różańcowa oraz studium, w którym wykładano teologię moralną (naukę pobierało trzech uczniów). Murowany zespół klasztorny mieścił się przed kościołem, wyglądał jak pałac renesansowy – prostokątny w podstawie piętrowy budynek pod wysokim czterospadowym dachem z narożnymi sześciobocznymi alkierzami. W klasztorze (części przeznaczonej dla braci) mieszkało sześciu mnichów. †

Dekanat Wołkowysk

Pierwsza fundacja na wybudowanie tu katolickiej świątyni należy do Anny, Zofii i Kamili Krupskich w 1511 r. Nowo pobudowany kościół poświęcono pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej. W 1544 r. Anna z Krupskich Radogoska ponowiła pierwszą fundację. Po Krupskich Szydłowice należały do Wolskich, Wiesiołowskich, potem do klasztoru brygidek z Grodna.
    Po tym, jak w 1600 r. świątynię zniszczył pożar, Krzysztof Wolski razem z żoną Barbarą odnowił kościół. W listopadzie 1620 r. kościół pod historycznym wezwaniem Trójcy Przenajświętszej konsekrował biskup sufragan wileński Abraham Wojna. Wnętrze świątyni zdobiły trzy ołtarze. Główny był dwupoziomowy, nad obrazem Najświętszej Trójcy znajdował się obraz Matki Bożej (ołtarz został poświęcony razem z kościołem). Boczne ołtarze były poświęcone Niepokalanemu Poczęciu Najświętszej Maryi Panny i Panu Jezusowi (poświęcone w lipcu 1660 r.).
    W połowie XVI w. przy kościele istniały altaria, szkoła parafialna oraz szpital, który ufundowała Aleksandra z Sobieskich Wiesiołowska.
    W 1807 r. staraniami ówczesnego proboszcza ks. Franciszka Cybulskiego drewniany kościół został odnowiony, również w lewym kącie kościelnego ogrodzenia zbudowano drewnianą czterokątną trójkondygnacyjną wieżę-dzwonnicę, ogrodzenie zaś razem z trzypoziomową ceglaną bramą zostało gruntownie odnowione.†

Dekanat Wołkowysk

Pierwsza osada w tym miejscu uformowała się w XII-XIII ww. W XV w. stał tu dwór książęcy oraz wieś o nazwie Mścibogów. W latach 70. XV w. wielki książę Kazimierz IV przekazał Mścibogów na własność Kieżgajłłom, mniej niż za połowę wieku majątek ponownie należał do wielkich książąt, ale nazywał się już Mścibowem. Kościół parafialny dekanatu wołkowyskiego założono tu w 1485 r.
    Według innych źródeł, kościół w Mścibowie – poświęcony pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela – założono dzięki fundacji królowej Bony Sforza. Mścibów w tamtych czasach był miasteczkiem, gdzie znajdował się zamek, centrum starostwa; tu odbywały się zjazdy szlachty Rzeczypospolitej, w tym też zjazd 1576 r., na którym zdecydowano obrać królem Stefana Batorego. Tym nie mniej prawo magdeburskie miasteczko otrzymało dopiero w 1744 r., mimo że istniało w nim ponad 160 dworów. †

Dekanat Wołkowysk

Gdy 6 czerwca 1877 r. nasz znakomity rysownik Napoleon Orda namalował kościół gnieźnieński, podpisał swój rysunek następująco: „Kościół świętego Michała. Kościół bardzo starożytny, na zewnętrznej części ściany wyryto 1121, nie wiadomo, czy to chodzi o rok”. Aż dotąd tajemnicy tej liczby nie odkryto. Nikt nie odważył się twierdzić, że jest to data założenia świątyni, gdyż nie wspomina się o niej ani w dokumentach archiwum, ani w pracach badaczy. Dziś napis ten można zobaczyć na prawej części fasady głównej.
    Apokryfika o założeniu kościoła w 1121 r. jest związana z tym, że nasze Gniezno mylą ze starożytnym miastem w Polsce o tej samej nazwie. Po raz pierwszy nasze Gniezno wspomina się w dokumentach z pierwszej połowy XV w., należało wtedy do rodu Moniwidów, w 1449 r. zostało własnością Wajszwiłłowiczów, potem – Szemetów. Od 1545 r. częścią majątku zarządzali Chodkiewiczowie, następnie – Okuniowie, Kierdejowie, od początku XVIII w. do początku XIX w. – Romerowie, a potem do 1939 r. – Tarasowiczowie. †

Dekanat Wołkowysk

W XVII w. Repla należała do znanego rodu Scypionów, potem – Wołłowiczów, w XVIII w. stała się własnością rodu Massalskich, potem – Głozierów.
    Pierwszą świątynię założono tu w 1632 r. przez podkomorzego grodzieńskiego Scypiona. Nowy drewniany kościół pod wezwaniem św. Anny, matki Najświętszej Maryi Panny, pobudował w 1730 r. książę Michał Massalski, kasztelan wileński oraz hetman polny WKL. W świątyni stały trzy ołtarze: główny – św. Anny, lewy boczny dwupoziomowy ołtarz z obrazem Najświętszej Maryi Panny w srebrnej szacie pośrodku oraz z ikoną Matki Bożej Częstochowskiej w drugim poziomie; prawy boczny – św. Antoniego z Padwy z obrazem św. Michała Archanioła u góry. Oprócz tego w 1783 r. generał Ksawery Massalski wzniósł tu jeszcze kaplicę.
    W 1850 r. starożytna świątynia została odnowiona: był to prostokątny w podstawie drewniany kościół o dwóch wieżach 29 na 17 łokci (ok. 18,5 na 11 m), wewnątrz którego znajdowało się pięć ołtarzy. †