Kościół farny Podwyższenia Krzyża Świętego

Dekanat Lida

Przywilej na założenie w Lidzie kościoła parafialnego został podpisany przez króla Jagiełłę 17 lipca 1387 r. w lidzkim zamku. Ale pierwszy drewniany kościół zbudowany na podzamczu spłonął w 1392 r. podczas ataku krzyżaków. Odbudowaną świątynię 3 czerwca 1397 r. poświęcił pod podwójnym tytułem św. Franciszka i Świętego Krzyża pierwszy biskup wileński Andrzej Wasiła. Kościołem nadal opiekowali się franciszkanie. W 1406 r. kościół został ponownie spalony podczas ataku na miasto smoleńskiego księcia Jerzego Swiętosławowicza, a w 1414 r. odbudowany i poświęcony pod potrójnym tytułem Najświętszej Maryi Panny, Wszystkich Świętych i Świętego Krzyża. W 1466 r. franciszkanie opuścili Lidę. †

7 lipca 1616 r. fundusz lidzkiej Fary potwierdził król Zygmunt I. W czasie „najazdu moskiewskiego” starożytna świątynia została zniszczona. Ostatni drewniany budynek Fary został wzniesiony staraniem ks. Rebeuta i poświęcony w 1674 r. biskupem pomocniczym Mikołajem Słupskim. W 1644 r. przy kościele powstała altaria.
   
    Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, który działa do dziś, został zbudowany w stylu dojrzałego baroku biskupem Tomaszem Zieńkowiczem ze środków ofiarowanych na ten cel biskupem Michałem Zieńkowiczem, jego wujem. Budowę rozpoczęto w 1765 r. i ukończono w 1770 r. Wzniesiono świątynię w centrum miasta, nieco dalej od miejsca, gdzie stał drewniany kościół, przy centralnej ulicy Wileńskiej (dziś ul. Sowiecka). Stary drewniany kościół na rozkaz lidzkiego starosty i podstolnika WKŁ pana Scypiona rozebrano na materiał do miejskiego kościoła unickiego.
   
    Jest to trzynawowa świątynia na rzucie prostokąta z kwadratową absydą, flankowaną dwoma niskimi zakrystiami (dołączone później, wraz z gankiem). Świątynia bezwieżowa, ponieważ trzykondygnacyjne wieże zostały rozebrane po pożarze w 1821 r. Główna fasada zwieńczona klasycznym trójkątnym frontonem z „Glorią”. Ściana ołtarzowa absydy dzieli się pilastrami na trzy części, przy czym środkowa ma segmentowy kształt. Kościół przykryty wysokim dachem z dachówki ze skrzydłami nad prezbiterium, zakończonymi niewielką sygnaturką.
   
    Wnętrze, ozdobienie którego stworzył w latach 1765–1770 znany architekt Jan Krzysztof Glaubitz, jest podzielone na trzy nawy czterema podporami i przykryte systemem sklepień kolebkowych na łękach sklepiennych z lunetami. Na sklepieniach w barokowej wzorzysto-dekoracyjnej oprawie są przedstawione wątki „Podwyższenie Krzyża Świętego”, „Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny”, „Zwiastowanie”. Sklepienia są ozdobione wzorzystymi motywami.
    W kościele mieści się osiem ołtarzy. Ołtarz główny w stylu rokoko jest rozczłonkowany czterema kolumnami i parzystymi pilastrami korynckimi pomalowanymi na kształt marmuru. W centrum znajduje się duże gipsowe Ukrzyżowanie, stworzone przez wileńskiego artystę Zimadro i ofiarowane w 1861 r. przez Stanisława Wolskiego (w 1777 r. znajdował się tutaj obraz Matki Bożej Różańcowej ze starego kościoła, w otoczeniu 123 wotów). Obok kolumn są postacie świętych apostołów Piotra (po lewej) i Pawła (po prawej), Najświętszej Maryi Panny (z lewej) i apostoła Jana Teologa (z prawej). W 1777 r. – św. Stanisława i św. Kazimierza, w 1882 r. – św. Zofii i św. Kazimierza. W drugiej kondygnacji umieszczony jest obraz „Ostatnia Wieczerza”. Ołtarz jest zakończony stiukowymi chmurami wokół okrągłej lukarny (w 1777 r. tutaj znajdował się monogram Imienia Maryi). W zakończeniach naw znajdują się dwukolumnowe piętrowe boczne ołtarze zakończone płaskorzeźbionymi obrazami serafinów w chmurach, również w stylu rokoko. Po lewej stronie mieści się ołtarz Matki Bożej Ostrobramskiej. Obraz namalowany w 1847 r. przez malarza Oziębłowskiego na desce dębowej i przekazany świątyni szlachcicem Janem Andruszkiewiczem. W 1777 r. był tu obraz Pana Jezusa około słupa ze starego kościoła. W drugiej kondygnacji ołtarza – obraz Matki Bożej Szkaplerznej (w 1882 r. na tym miejscu znajdował się obraz Matki Bożej Różańcowej). Po prawej – ołtarz z obrazem św. Franciszka (w 1777 r. był tu obraz św. Jana Nepomucena) i figurą Najświętszego Serca Pana Jezusa. Na górze – obraz św. Tekli (w 1882 r. był tu obraz Matki Bożej Szkaplerznej). Dwa ołtarze zainstalowane przy najbliższych do prezbiterium podporach. Po lewej stronie znajduje się ołtarz z obrazem Matki Bożej Lidzkiej (Różańcowej, który według legendy przywieźli do Lidy pierwsi zakonnicy franciszkanie w 1376 r.
    z Wizny). Na tym miejscu w 1882 r. znajdował się obraz św. Kazimierza, namalowany przez artystę Mirskiego i w 1855 r. ufundowany przez ks. dziekana Dionizego Chlewińskiego. Na górze – obraz św. Józefa (w 1882 r. obraz znajdował się w prawym bocznym ołtarzu, namalowany przez artystę Mikulskiego i w 1853 r. ofiarowany przez ks. dziekana Chlewińskiego). Po prawej – ołtarz z obrazem św. Teresy (w 1882 r. był tu obraz św. Tekli), na górze – obraz Matki Bożej Miłosierdzia. Jeszcze dwa barokowe ołtarze ustawione przy ścianach kościoła: z lewej – św. Antoniego, po prawej – św. Stanisława Biskupa. Obraz namalowany przez artystę Mirskiego i w 1856 r. ofiarowany przez ks. dziekana Chlewińskiego. Kolejny ołtarz – Matki Bożej z Lourdes – umieszczony w niszy ściany chórów, po prawej stronie od wejścia (w 1777 r. był tu ołtarz św. Barbary).
    Nad wejściem znajdują się chóry z organami dziesięciogłosowymi z trzema miechami. Za ołtarzem w ścianie znajdują się schody prowadzące do krypty (groby usunięto w 1846 r.).
    Kompleks kościoła z oddzielnie zbudowaną dzwonnicą został otoczony kamiennym ogrodzeniem z barokową bramą. Dzwonnica zniknęła jeszcze w XIX w., ogrodzenie rozebrano w okresie powojennym. Przy kościele działała szkoła parafialna, a z 1624 r. również bractwo różańcowe. Były także dwa przytułki: kamienny szpital w pobliżu kościoła (zbudowany w drugiej połowie XVIII w., przebudowany w 1851 r. na środki Konstancji Bystryckiej) i drewniany przy cmentarzu parafialnym.
    W 1928 r. kościół został poświęcony przez arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Przed II wojną światową lidzka parafia liczyła prawie 14 tys. wiernych (nie biorąc pod uwagę parafii Lida-Słobódka). Do kościoła farnego z XVIII w. należały kościoły filialne w Krupowie i Kirianowcach, w XIX w. – kaplica w Ostrowie, Przepieczycach, Czechowcach i na cmentarzu parafialnym. W 1920 r. dołączyła się kaplica w więzieniu miejskim, a w 1930 r. – kaplica w Ćwiermach, lecz zniknęła kaplica w Czechowcach. Od 1922 r.
    proboszczowi w parafii pomagały siostry ze Zgromadzenia Córek Maryi Niepokalanej.
    Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego działał również w latach panowania władzy radzieckiej. Został zaliczony do zabytków architektury o znaczeniu krajowym.